Cybulski Napoleon Nikodem (1854–1919), fizjolog, był jedną z najwybitniejszych sił naukowych w złotym okresie Wydziału lekarskiego U. J., tj. w trzydziestoleciu przed wojną światową. Urodził się 13 IX w Krzywonosach w powiecie święciańskim, nauki gimnazjalne ukończył w r. 1875 w Mińsku Litewskim z medalem srebrnym, po czym wstąpił w Petersburgu do Akademii medyczno-wojennej, której stał się z czasem prawdziwą chlubą. Po złożeniu egzaminów na stopień lekarza w r. 1880 otrzymał w drodze konkursu w r. 1881 przydział na trzy lata do tejże Akademii celem dalszego kształcenia się w wybranej przez się gałęzi nauk lekarskich; studia te przyniosły mu dyplom na złoty medal pierwszej klasy, a z wiosną r. 1885 także dyplom doktora medycyny, trudny tam do zdobycia szczególnie dla Polaka. Za przedmiot specjalizacji obrał fizjologię, czym wywołał zdziwienie u kolegów, bo wybór ten nie dawał mu jako Polakowi niemal żadnych widoków na przyszłość; na pytanie w tym względzie odpowiedział C., że i dla Polaka są widoki na stanowisko akademickie z zakresu fizjologii, mianowicie w Krakowie, będącym wówczas siedzibą jedynego na ziemi polskiej Wydziału lekarskiego. Ufność w Kraków nie zawiodła C-go, który się kierował tylko wewnętrznym, wrodzonym mu zapałem do badań naukowych; temu zapałowi przypisywał rozstrzygające znaczenie dla swej przyszłości, albowiem wyraził się później raz bardzo trafnie, że »jak artystą, tak też i uczonym trzeba się urodzić«. Jeżeli wybór C-go padł na fizjologię z pominięciem złotodajnych w przyszłości przedmiotów klinicznych, to wpłynął na to niezwykły stosunek jego do ówczesnego profesora fizjologii, kniazia Tarchanowa. C. zrazu został zastępczym, a w r. 1881 właściwym, bo mianowanym przez Ministerstwo asystentem zakładu fizjologicznego. Między mistrzem a uczniem zadzierzgnął się niebawem niezwykle serdeczny i trwały stosunek przyjaźni. Miarą tego stosunku jest ta okoliczność, że z początkiem w. XX Tarchanow, usunięty przedwcześnie z katedry za swe sympatie polskie, przeniósł się z Petersburga do Krzeszowic pod Krakowem i wybudował tu dla siebie i żony (Polki) willę w najbliższej posiadłości C-go (w tzw. Prochowni). W willi tej w ścisłym pożyciu z C-im i jego rodziną spędził Tarchanow ostatnie swe lata i tutaj na polskiej ziemi dokonał życia. Stosunek ten, który złączył dwóch wybitnych uczonych, obcych sobie narodowością i wiarą, węzłami kosmopolitycznej nauki i serdecznej przyjaźni, wydaje się dziś niezrozumiałym mitem i rzuca jasny snop światła na pamięć ich obu.
Powołany jednomyślną uchwałą Wydziału lekarskiego U. J. na katedrę fizjologii, histologii i embriologii, jesienią r. 1885 C. objął zakład w starym budynku na drugim podwórzu Collegium fizycznego (ul. św. Anny 8) i rozpoczął wykłady, które odtąd z przerwą roczną, wywołaną śmiertelną dlań później chorobą, wygłaszał aż po chwilę swego zgonu. Wykłady i praca naukowa były w starym zakładzie wielce utrudnione, dlatego też C. rozpoczął zaraz po jego objęciu usilne zabiegi o budowę nowego pomieszczenia. Uzyskał je dopiero w r. 1895; nowy zakład zajął niemal całe II piętro nowozbudowanego gmachu Collegii medici w ul. Grzegórzeckiej.
Cechami znamiennymi umysłowości C-go były: wspomniany już zapał do pracy naukowej, który udzielał się jego uczniom i współpracownikom i skłaniał ich do szlachetnego naśladownictwa, wielka pomysłowość, nieubłagana ścisłość i rzetelność w rozwiązywaniu zagadnień naukowych, ujmująca skromność a nade wszystko niestrudzona pracowitość. C. ogłosił około 100 prac drukiem w językach polskim, rosyjskim, francuskim i niemieckim. Poza Fizjologią człowieka, która wyszła w dwóch wydaniach (1891–6 i 1896–1905), i poza pokaźnym udziałem w zbiorowej »Fizjologii człowieka«, wydanej pod redakcją prof. A. Becka w r. 1915, napisał wiele prac z zakresu fizjologii przeważnie fizykalnej, mianowicie studiów nad szybkością krążenia krwi przy pomocy fotochemotachometru (przyrządu własnego pomysłu), nad zjawiskami elektrycznymi w mięśniach, nerwach i w korze mózgowej (ostatnie wspólnie z Beckiem), nad zastosowaniem kondensatora przy badaniu pobudliwości nerwów i mięśni, nad ciepłotą z pomocą mikrokalorymetru własnego pomysłu itd. Wspólnie ze swym uczniem i asystentem prof. W. Szymonowiczem odkrył właściwości fizjologiczne wydzieliny nadnerczy (hormonu adrenaliny), był też pierwszym, który u nas podjął ściśle naukowe badanie zjawisk hipnotyzmu. Obok prac ściśle naukowych z zakresu swej specjalności ogłosił także szereg rozpraw popularnych na podstawie wykładów, jakie wygłaszał przy różnych sposobnościach na cele publiczne. Tu należy m. in. wykład popularny o hipnotyzmie, dalej praca Żywienie się ludu w Galicji (Kr. 1894). Nie usuwał się także od obowiązków obywatelskich, jak tego dowodzą jego udział czasowy w Radzie miejskiej Krakowa oraz jego artykuł W sprawie organizacji gospodarstw włościańskich (Kr. 1900). Nie obce mu były także tematy filozoficzne, np. rzecz pt. O współczesnym witalizmie i mechanizmie, (Kr. 1904). O wszystkich pracach C-go można śmiało powiedzieć, że stały zawsze na wysokim poziomie, a tajemnicą jego kunsztu autorskiego było ślepe posłuszeństwo zasadzie, wypowiedzianej przez A. Mickiewicza o tym wyższym mężu »w tłumie, (który) zawsze to tylko zwykł robić, co umie«. C. umiał wiele, a przede wszystkim umiał i znał do głębi to, o czym pisał, rzucał zawsze tylko zdrowe, złote ziarno prawdy, przez siebie rzetelnie zbadanej.
Wielka wiedza i zasługi naukowe nie wzbudziły w C-im zarozumiałości. Pozostał on do końca życia takim, jakim by w chwili objęcia katedry. Skromność, prostota, otwartość i brak nawet cienia samolubstwa – oto cechy jego charakteru jako człowieka i uczonego. Pomysłów naukowych, których obfitością się odznaczał, nie taił, przeciwnie dzielił się nimi ze swymi bliższymi uczniami i współpracownikami. Asystentów swych i współpracowników przywiązywał do siebie nie tylko urokiem rozległej wiedzy, pomocą w pracy i opieką, lecz przede wszystkim serdecznym ciepłem uczucia niemal ojcowskiego. Dzięki tym właściwościom stał się twórcą szkoły nie tylko fizjologicznej, lecz w ogóle szkoły lekarsko-naukowej w Krakowie. Rozbudzony przez niego między młodymi lekarzami ruch naukowy wydał wkrótce obfity plon. I tak najpierw z szeregu jego asystentów habilitowali się i zajęli z czasem stanowiska profesorskie: G. Piotrowski jun., A. Beck, Wł. Szymonowicz i St. Maziarski; inni, jak np. J. Zanietowski, odznaczyli się szeregiem poważnych rozpraw naukowych. Na pracach asystentów jednak ruch naukowy zakładu C-go się nie kończył. Każdy młody lekarz, który miał aspiracje naukowe, chronił się w początku swych usiłowań pod opiekę C-go, bez względu na wybraną za cel dalszych studiów gałąź wiedzy lekarskiej. W jego zakładzie i pod jego okiem zdobywali ostrogi naukowe między innymi: Wł. Gluziński, K. Klecki, L. Kryński, Wł. Reiss, Al. Rosner, L. Wachholz, Walentowicz itd.
Wytężająca praca naukowa, obok tego praca zarobkowa (prowadził zakład dentystyczny) dla pokrycia dużych kosztów utrzymania licznej rodziny podkopały jego siły. W r. 1916 zapadł niebezpiecznie na zdrowiu, a choć na razie uniknął jeszcze śmierci, musiał się wstrzymać od wszelkich zajęć przez rok. Połowiczo porażony, ale duchowo świeży, podjął ponownie trudy nauczycielskie z jesienią r. 1917, lecz nie na długo, bo zmarł niemal nagle 26 IV 1919.
W uznaniu swych zasług doczekał się różnych odznaczeń. Był członkiem czynnym Pol. Akademii Umiejętności, następnie członkiem honorowym Towarzystw lekarskich w Krakowie, Lwowie, Łodzi, Wilnie i Petersburgu, Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Tow. przyrodników im. Kopernika, piastował dwukrotnie godność dziekana Wydziału lek. i godność rektora Uniw. Jag. w r. 1904. W r. 1918 otrzymał za swą działalność naukową od Pol. Akad. Um.. nagrodę z fundacji Jerzmanowskich. Jesienią r. 1936 został pośmiertnie odznaczony krzyżem komandorskim Odrodzenia Polski.
W. Enc. Il.; »Kronika U. J.«, Kr. 1887; Beck A.. Wspomnienia pośmiertne i ocena działalności, W. 1919 (»Gaz. Lek.«); tenże, Działalność naukowa N. C., »Med. dośw. i społ.«, W. 1930; tenże, Znaczenie N. C. w nauce, Lw. 1929; Kostanecki K., Wspomnienie pośmiertne, »Przegląd Lek.« 1919; Wachholz L., Prof. Napoleon Cybulski, »Głos Narodu« 1919.
Leon Wachholz